Yine yeniden Hızır günleri başlıyor. Bu coğrafyada 6 Mayıs yaz mevsiminin ilk günü yani “Hıdırellez” günü olarak kutlanacak. Ardıç ağaçlarına bez(çaput), bağlanacak, su kenarlarına taşlar dizilecek, gül fidanları dibine dilekler gömülecek, kafeslerdeki kuşlar azat edilecek, herkes inancına göre dua edecek. Binlerce yıldır tekrar edilen ritüeller bu yıl da icra edilecek. Hızır’a inananlar çektikleri azaptan, dertten, güçlüklerden kurtulmak için “Yetiş ya Hızır!” diye dua edecek. Hızır günleri başlayacak.
Dünyanın dört bir coğrafyasında buna benzer inanışlar var olmuştur. Gregoryen takviminde 5 Mayıs’ı 6 Mayıs’a bağlayan gece üzerinde farklı yorumlar vardır. Bu gecenin özelliği kozmik bir olayın yansıması mı? Yoksa farklı inançların bir araya getirdiği bir sentez mi? Hızır ve İlyas’ın buluştuğu gece olduğunu söyleyenler bunu iki peygamberin buluşması gibi aktarırlar. Hızır peygamber ve İlyas peygamber. Bunun ne kadar doğru bir yorum olduğunu tartışmayacağız. Çünkü inanç konusu ciddi hassasiyetler taşır. Kim nasıl inanmak istiyorsa özgür olmalıdır.
Farklı kültürlerde 6 Mayıs sabahı ve günü çeşitli kutlamalarla idrak edilir yeni bir başlangıç yapılırdı. Esasında bu dönemin ortak amacı, eski durumdan uzaklaşmak, yeniyi karşılamak, kutlamak, yeni dönemden bolluk, bereket ve sağlık dilemek, kaygı, huzursuzluk ve üzüntülerden uzaklaşmaktır.
Yöresel inanışlara göre Hıdrellez’de, ölümsüzlük sırrına ermiş iki kutsal kişi; biri karaların, diğeri denizlerin hâkimi Hızır ile İlyas bir araya gelip sohbet ederler. Fakat ritüellerde nedense İlyas’ın şahsiyeti tamamen silinerek Hızır motifi ön plana çıkmıştır. Dolayısıyla bu bayramda icra edilen bütün merasimler Hızır’la ilgilidir.
Günümüzde binlerce yıl ötesinden gelen inanışlardan biri de “Hızır” inanışıdır. Anadolu inanç haritasında “Hızır Kültü” farklı akademik disiplinlerin (ilahiyat, folklör, halk bilim, vb.) inceledikleri popüler bir konudur. Köklü ve güçlü halk inanışlarının her din sisteminde karşılığının olduğunu biliyoruz. Bu anlamda büyük dünya dinleri olan İslam, Alevi, Hıristiyan, Yahudi, Budizm ve yöresel heterodoksi inançların Hızır kültüne benzer ritüellerinin var olduğunu söylemeliyiz.
Örneğin Hatay’daki St. George Kilisesi’nde (Aya Yorgi) 5 Mayıs gecesi ve 6 Mayıs sabahı yapılan St. George kutlama ayinleri dikkat çekicidir. Batı kiliselerinde 23 nisanda kutlanan St. George günü doğu kiliselerinde 6 mayısta kutlanır. Bu ayinlere her inançtan insanın katıldığı, kilisenin bahçesinde yakılan ateş çevresinde dans ederek kutlamalar yapıldığı görülmektedir. Burada bir inancın dinler arasında nasıl senkretizme uğradığını görmekteyiz.
Hıdrellez bayramının önemini anlatan bir Alevî nefesi şöyledir:
Zulmet deryasını nûr edip gelen
Hızır-İlyas, Şah-ı Merdan Âli’dir
Garibin, mazlumun halini bilen
Hızır-İlyas, Şah-ı Merdan Âli’dir
Merd-i meydan eylemektir iyi er
Gafil olma kardeş çerağın söner
Her gördüğün Hızır bilmektir hüner
Hızır-İlyas, Şah-ı Merdan Âli’di
Şükrü Metin Baba bu demden içer
Saki-i Kevserle sıratı geçer
Hızır’ı Âdem’de arayıp seçer
Hızır-İlyas, Şah-ı Merdan Âli’dir
Dünya üzerinde 6 Mayıs günüde yapılan kutlamaların bir listesini yapan bir web sitesinden alıntı yapalım:
Holidays and observances[1]
- Christian Feast Day:
- Dominic Savio
- Evodius of Antioch (Roman Catholic Church)
- François de Laval
- Gerard of Lunel
- Lucius of Cyrene
- Petronax of Monte Cassino
- St George’s Day related observances (Eastern Orthodox Church):
- Day of Bravery, also known as Gergyovden (Bulgaria)
- Đurđevdan (Gorani, Roma)
- Police Day (Georgia)
- Yuri’s Day in the Spring (Russian Orthodox Church)
- May 6 (Eastern Orthodox liturgics)
- Earliest day on which Military Spouse Day can fall, while May 12 is the latest; celebrated on Friday before Mother’s Day (United States)
- International No Diet Day
- Martyrs’ Day (Gabon)
- Martyrs’ Day (Lebanon and Syria)
- Teachers’ Day (Jamaica)
- The first day of Hıdırellez (Turkey)
Ekonomi uzmanları Hızır günlerinin bu yıl diğer yıllara oranla daha yoğun kutlanacağını tahmin ediyorlar. Ülkenin ekonomisinin girdiği enflasyon-döviz makasının son yüz yılın en ağır sosyal sorunlarına zemin hazırladığı ifade edilmektedir. Uzmanlar TÜİK ve TÜRK-İŞ verilerine göre ülkemizde 16 milyon kişinin açlık, 50 milyon kişinin ise yoksulluk sınırında olduğunu söylüyor.[2] Öte yandan iktidara yakın kaynakların açıkladığı verilerin gerçeği yansıtmadığı siyasi kaygılarla farklı rakamların ortaya konduğu söyleniyor:
“[3]TÜRK-İŞ Araştırmasının 2022 Nisan ayı sonucuna göre;
Dört kişilik bir ailenin sağlıklı, dengeli ve yeterli beslenebilmesi için yapması gereken aylık gıda harcaması tutarı (açlık sınırı) 5.323,64 TL’ye,
Gıda harcaması ile giyim, konut (kira, elektrik, su, yakıt), ulaşım, eğitim, sağlık ve benzeri ihtiyaçlar için yapılması zorunlu diğer aylık harcamalarının toplam tutarı (yoksulluk sınırı) 17.340,47 TL’ye, Bekâr bir çalışanın ‘yaşama maliyeti’ ise aylık 6.965,47 TL’ye yükseldi.”
Bütün bu ekonomik gerçeklerle bu yıl halkın büyük bir çoğunluğunun “Yetiş ya Hızır!” diye dua etmek için gün doğarken su kenarlarına koşacağına kesin gözüyle bakılıyor.
Hızır kültü zaten özünde ilahi bir güçten yardım beklemek, istemek esasına bağlanır. İnanç sahibi atalarından öğrendiği gibi yardım ister. Halk inanç sistemlerinde resmi dinin şemsiyesi altında eski halk inanışlarının var olmaya devam ettiği din tarihçileri tarafından ileri sürülmüştür.(Eliade) Din sistemleri aslında halkın inançlarının bir sentezini oluşturur. Teoloji yani tanrıbilim bu inanç sistemlerinin tek tanrılı ya da çok tanrılı olduğuna bakmaksızın kutsal (hierofani) kişilerin ortaya çıkışını da izah etmek durumundadır. Tarih boyunca ağızdan ağıza anlatılarak gelen kutsal kişilerin her şeyden önce ölümsüz olduğunu görüyoruz.
Kutsal hayat suyu yani ölümsüzlükle bağdaştırılan kutsal suyu içenler arasında Hızır da vardır. Gılgamış destanından bu yana anlatılan ölümsüzlük sırrı ve insan üstü metafizik güçler yıllar içinde daha da gelişmiş neredeyse mitolojik hikayelere dönüşmüştür. Anadolu’da dinler arası etkileşim sonucu Hızır kültü ve St. George (Aya Yorgi) kültü benzerlikleri ön plana çıkartılarak ortak bir şahsiyet olarak algılanmaya başladı.
Alevi ve Hıristiyan topluluklar arasında Sarı Saltuk kişiliği ile Aya Yorgi kişiliğinin aynı olduğu algısı yaygındı. Burada Aya Yorgi’nin beyaz at üzerinde ejderhayı öldürmesi motifi Hızır kültünde “boz atlı Hızır” motifiyle özdeşleşmiştir. 6 mayıs tarihinin ortak tarih olması etkileşimin ne kadar güçlü olduğunu göstermektedir. Aslında ejderhanın bir kahraman tarafından öldürülmesi teması MÖ. 3. Binlerden bu yana inanç yelpazesinde yer almaktadır. Sümer mitolojisine göre Enki ve rüzgar tanrısı Ninurta’nın hikayesinde ve Gılgamış destanında sedir ormanında bir ejderha olarak anlatılan orman koruyucusu Huvava’nın Gılgamış tarafından öldürülüşü hikayesinin St: George’un ejderhayı öldürmesi temasıyla örtüştüğü tezini ortaya atan araştırmacılar vardır.[4]
Özünde soğuk günlerin bitip ılık bahar günlerinin başladığı tarih olan 6 mayıs nihayetinde bir tarım toplumu bayramıdır. Ekmeğini topraktan çıkaran insanlar için bu başlangıcın önemi yadsınamaz.
Günümüzde geçim sıkıntısı içinde yaşayan insanların giderek artan sorunlardan kurtulmak için Hızır’dan yardım isteyeceklerine kesin gözle bakabiliriz. Hızır ekonomik sorunları çözebilecek mi sorusunun cevabını da herkes kendi inancı doğrultusunda verecektir.
Hıdrellez bayramınız kutlu olsun.
5 Mayıs 2022, Yeldeğirmeni
[1] History & Celebrations Today – May 6 – 4 this day
[2] Türkiye’deki açlık ve yoksullukla ilgili çarpıcı rakamlar – Son dakika ekonomi haberleri – Sözcü (sozcu.com.tr)
[3] NİSAN 2022 AÇLIK VE YOKSULLUK SINIRI | Tes-is.org.tr
[4] Hatay’da Müslüman Hıristiyan etkileşimi: Doç. Dr. Hüseyin Türk. http://www.millifolklor.com