Kemâl-i terbiyeti nevk-i hâre vermiş reng
Latîf edip lakabın eylemiş gül-i ra’nâ
(Fuzûlî)
Nereden çıktı bu sarı[2] renk merakı?[3]
Bir kış günü yürüyüşe çıktın.Güneş pırıl pırıl yükselirken gözlerin kamaştı. Doğayla başbaşa bir gün geçirmek istedin. Doğayla nasıl başbaşa olunur ki? Birden Dublin’de yaşarken İrlandalılar’ın güneş açtığında söyledikleri cümle aklına geldi. Aktif olarak doğayla başbaşa kalmanın senin için en az iki yolu var: Golf ve Trecking: Golf oynamayı daha uygun buldun. National Golf Club sahasında once kazağını çıkarttın. Tişörtle golf oynarken gördün o çiçekleri . Sahanın bulunduğu Belek bölgesi fıstık çamları ve mimoza çalılarıyla yoğun. Resimdeki sarıların kaynağı orası tam da işte.
Parkur boyunca uzanıp giden yirmi metre yüksek fıstık çamlarının arasında mimoza ve adlarını bilmediğin yüzlerce ot ve çalı var. Kuş seslerini artık ayırt edebiliyorsun. Burada kırlangıçlar göç ediyor mu acaba? İşte kuyruk sallayan, kızıl gerdan, kerkenez, doğan, karga, yalı çapkını, v.b. Bu sarı çiçek açan çalının adını bilmiyorsun. Notlarına bakıyorsun. “Uleks” olabilir mi? Resmini bulup bakmak gerek. Nedense temel referans kitapları bulunmuyor. Colins Pocket Guide gibi bir dizi olsa. Ağaçlar, çalılar, otlar, mantar, kuşlar, kemirgenler, sürüngenler, v.b. diziler yapılmıyor. Oysa doğaseverlerin el kitabı olmalı bunlar. Kelime haznesi az gelişmiş ama şiddet ve kabalık yönü oldukça gelişmiş vatandaşların bu dizilerden öğreneceği çok şey olurdu. Çalılar kitabını eline alıp yürüyüşe çıkardın. Oysa yok. Çaresiz iğneyle kuyu kazacaksın. Sarı çiçekli bir çalı türü deyip geçeceksin. Golf sahası yapılırken saha mimarı mevcut bitki örtüsünü kullanmış ama gerektiğinde de boşlukları farklı türden çalılar ekerek peyzajını tamamlamış. Mimozalar doğal çalı örtüsünün arasın ustaca dikilmiş durumda. Dikkatle bakınca tomurcukların şişmeye başlamış olduğunu görüyorsun. Dallar renk değiştiriyor. Patlamaları yakındır. Bir haftaya kalmaz açarlar eğer havalar böyle giderse, diye düşünüyorsun. . Baharın çiçekleri her yerde olabiliyor. Yerde, çalıda, ağaçta. Papatyalar hemen hemen her yerde görülüyor. Menekşeler de öyle…
Gözün yine sarı çiçekli çalıya takılıyor. Sarı rengin farklı kültürlerde farklı anlamlara geldiğini biliyorsun. Anglo Sakson dünyada sarı rengin “yellow” dikkat çeken anlamında bir etimolojisi olduğunu duymuştun. . İskoç dilinde “yella”, Germen dillerinde “gelb”, İskandinavya dillerinde “Gul” hep dikkat çekici bir renk olarak biliniyor. İlk kaya resimlerinde kullanılan rengin de sarı renk olduğunu bir yerde okuduğunu hatırlıyorsun. Orta Doğu’nun beyaz taştan imar edilen büyülü şehirleri, Bağdat, Halep, Şam, Kudüs ve diğerleri sarıya boyanmış gibi kum rengine yakın sarı şehirler değil mi?
Eski Türkçe’deki “sarığ” ,Moğolca ‘sıra’, Sanskrit ‘hari’, Zend dilinde ‘zairi’, Pehlevice ‘zarin’, Sümerce’de ‘ara, aru’, Latince’de ‘aurum’, Almanca’da ‘gelb’, Fransızca’da ‘jaune’, Arapça’da ‘esfer’, Farsça’da ‘zerd’ anlamı birbirinden ne kadar uzak duruyor.
Oysa aynı renge verilen adlar bunlar. Babil Kulesi’nde yaşayan insanların konuştukları binlerce farklı dilde aynı renge verilen değişik adlar. Ne kadar yalın bir gerçek esasında.
Hangi coğrafyada olursa olsun aynı renge bakan insanların verdikleri değişik adlar ve kavramların oluşturduğu bir kaos değil mi bu? Diller ve dinler farklılıklardan meydana gelmişse eğer sarı rengin tonlarını bir ressamın fırçasında da sorgulayabilirsin. Tasavvuf un renklere nasıl baktığını merak ediyorsun. Araştırmalara ulaşıp okuyorsun:
”Renkler, tasavvufta beşerî bağlar, ilişkiler ve âdetler olarak değerlendirilmiştir ki, buda âlem ve âlemdeki çalışma ve gayreti simgelemektedir. “Tasavvufta renk ve renksizlik deyimleri çok kullanılır. Hâtem Asam, ölümün türlerini renklerle ifade etmiştir. Halvetîler’de nefsin emmâre, levvâme, mülhime, mutmainne, râziye, marziye ve kâmile hallerine sırası ile şu renkler tekabül eder: ezrak(mavi), asfer (sarı), ahmer (kırmızı), esved (siyah), ahdar (yeşil),ebyaz (beyaz), bilâlevn (renksizlik). Bu yedi renk yedi nurun rengidir. Nakşbendîlere göre dezikirle meşgul olan sâlikin kalbinde sırasıyla kızıl, sarı, beyaz, yeşil ve mavi renkte nurlarzuhur eder (Uludağ 1995: 433). Ölüm denince daha çok, nefsin ölümünü anlayan mutasavvıflara göre, nefsi aç ve susuz bırakmak beyaz ölüm, halkın eza ve cefasına katlanmak siyah ölüm, nefse muhalefet etmek kırmızı ölüm, yama üstüne yama dikmek ise yeşil ölümdür (Uludağ 1995: 364)”[4]
Altın Çağ olarak anılan ilkçağın rengidir sarı. Altın renginden ötür. Bozulmayan ve değerli olanın simgesi olarak binlerce yıl en gözde renk olarak kalmıştır. Kimilerine göre hala öyle. Sonra Orta Çağ’la birlikte öteki olanın rengine dönüşmüştür. Sarı renk dikkat çekici özelliğinden ötürü aykırı olan, uyumsuz olan daha doğrusu farklı olan bir anlama yelken açmıştır. Kölelerin işaretlendiği renktir sarı. Köle ticaretinin bir hastalık gibi tüm dünyayı sardığı yüz yılların çok da uzak olmadığı biliniyor. Şunun şurasında kölelik yasaklananı ne kadar oldu ki? İmparatorluklar kölelerin oluşturduğu ordularla korunuyordu.
Saçları sapsarı Kuzey insanları uzun gemilerle geldiler siyah Güney illerine. Doğuda upuzun akan Sarı nehir “Huangho” ya da “Pingyin” uzakdoğu uygarlığının ana damarı. Sapsarı akan bir nehir. Sarı rengi de çamurun renginden kaynaklanıyor.
Çin kültüründe sarı rengin önemi büyük. Beş temel elementin simgesi olarak kabul edilen rengin toprağı simgeliyor. ”Ming” ve ”Qing” hanedanlarının resmi rengi de sarı. Çin uygarlığının kurucusu İmparator Huangdi ”Sarı İmparator” olarak biliniyor.
Hindistanda ”Vaisya” kastının ve ilkbahar festivalinin rengi.
Fransa’da kıskançlığın rengi ve onuncu yüzyılda hainlerin ve suçluların evlerinin kapıları sarı renge boyanırmış.
İskoçyada korkaklığın rengi Japonyada cesaretin rengi.
”Yellow Dog Democrat” ABD de gerçek demokratlar için kullanılan bir terim. Siyasi olarak sarı liberalizmin rengi . Sendikacılıkta sarı sendika kavramı işverenin tarafını tutan sahte işçi sendikası anlamında kullanılıyor.
Tıpta karantina rengi.
Trafikte sarı ışık dikkat, hazır ol anlamında iken futbolda oyuncular sarı kartla uyarılıyor.
Gazetecilikte ”Yellow Journalism” kavramı gerçeği ve tarafsızlığı çarpıtan gazetecilik anlamında kullanılıyor. Özellikle gazetelerin tek haber kaynağı olduğu dönemde sarı gazetecilik yüksek tirajlar uğruna icra ediliyordu.
Renklerin en sıcağı, en parlağı, en iddialısı kabul edilen sarı, gücün, sevincin, gençliğin, sonsuzluğun, olgunluğun rengidir. Aynı zamanda sona yaklaşımın, yaşlılığın, ölümün habercisidir.
”Siyahın karşıtı ve tamamlayıcısı olan sarının kötülük, şiddet, ikiyüzlülük, (gizlilik), edepsizlik, taşkınlık, ihanet, gözü dönmüşlük gibi birçok karşıt yananlamı vardır. Bu yananlamların deyimlere nasıl yansıdığını incelediğimizde,özellikle Türkçede siyah,.beyaz ve kırmızıda olduğu gibi çok çeşit olmadığı görülüyor.[5] Fransızcada rire jaune (“sarı gülmek”: zoraki gülrnek, acı acı gülmek); enfaire une jaunisse (“sarılık olmak”: üzüntü, pişmanlık duymak ya da çok kızmak) ve Türkçede kızgınlık, aksilik, ya da huysuzluk belirten sarı damarı tutmak, sarı çıyan aynı kavram kapsamı içinde değerlendirilebilir. İhanet, ikiyüzlülük yananlam arını ise Fransızca şu deyimlerde buluyoruz:montrer(faire voir) tl quelqu’un son bec jaune (“birine sarı gagasını göstermek”: birine gerçek yüzünü, yanlışını göstermek, yalanı.nı ortaya çıkarmak); ve bugün pek kullanılmayan faire des contes jaunes (“sarı masallar anlatmak”: gerçek olmayan olaylar anlatmak); etre peint en jaune (“sarıya boyanmış olmak”: karısı tarafından aldatılmış olmak). Sarı renk isminin yer aldığı ender deyimlere aşağıdaki birkaç örneği ekleyebiliriz: Fransızcada ten rengine gönderme yapan basit benzetmelerden oluşan Jaune comme un citron, un cierge, un coing (“çok sarı”) ve Türkçede sarı çizmeli Mehmet Ağa (adresi ve kimliği bilinmeyen kişi). Bu son deyimde sarının ne anlama geldiğini yorumlayabilmek için yeterli bir ipucu olmadığını belirtmeliyiz. Ama, sarının burada gözeçarpıcılığı çağrıştırdığı kanısındayız.”
Kötülük, şiddet ve ikiyüzlülük gibi kötülüklerin sarı çiçeklerimizle ne alakası var diye düşünüyorsun. Türkçede sarı rengin nerelerde kullanıldığını hatırlamaya çalışıyorsun.
· Benzi sapsarı kesilmek,
· Sarı Çizmeli Mehmet Ağa,
· Sarı Çiyan,
· Sararıp solmak,
· Sarı benizli
· Sarışın,
· Kirli sarı,
· Limon sarısı,
Bu kadar mı? En iyisi akademik çalışmaları okuyup daha geniş bir bakış açısı oluşturmak. Renklerle ilgili araştırma yapan akademisyenlerin çalışmalarından alıntı yaparak devam edelim:
”Renkler kavram açısından soyut sözcükler olmasına karşın; Türkçede renk tonlarında somutlaştırma göze çarpar. Sarı renk adının çeşitli tonlarını gösterirken kullanılan başak, saman, yumurta, safran, kehribar, civciv, kanarya ve altın sözcükleri; sarının bir kavram olarak somutlaşmasına örnektir. Sarı için bu kadar fazla ayırıcı ton bulunması bu rengin Türk kültüründeki önemine de işaret etmektedir.
· açık sarı
· kara sarı
· saman sarısı
· sarıca
· Aksarı
· kehribar sarısı
· sapsarı
· sarıgelen:
· sarımsı
· altın sarısı
· kirli sarı
· sapsarı kesil-/ol
· sarılgıt/sarıılgıt:
· çok renkli başak sarısı
· koyu sarı saral-/sarar-
· sarımsı civciv sarısı
· limon sarısı
· sarı muhâlif
· sarımtık
· kanarya sarısı
· safran sarısı
· sarı yağız: at donu
· sarımtırak
· yumurta sarısı”[6]
”Güneşin ve ışığın Rengi: Sarı san sivri, parlak: ve keskin görünümü ile renklerin en sıcak, en ateşli ve en genleşici olanıdır. Sarı ile olumlu anlamlara göndenne yapan anlatım ve deyim bulunmamaktadır. Ancak san sıcak bir renk olması nedeni ile insanı karamsar ve melankolik duygulardan uzaklaştırarak sempati ve neşe uyandırmaktadır. Güneşin ve ışıgm rengidir. Sarı düşünmeyi seven yönetıneye ve egemen olmaya ilgi gösteren insanların tercih ettigi, zihni açan ve dikkati arttıran bir renk olarak görülmektedir. İki betimsel anlamı ile sarı, san ırktan olan insanları ve sanlIk. Olarak bildigiıniz hastalıgı adlandmnaktadır. “Zoraki gülrnek, hastalık., heyecan ve korkudan sararıp so!mak” gibi olumsuz yan anlamlar içeren deyimlerm d1şında sarı ile oluşmuş başka deyim bulunmamaktadır. Ancak san pek ç.ok uluslarm kültUrlerinde de sonbahar mevsimi ile eşdeger görülerek insan yaşamındaki y~lılIk. dönemi ile bütünleşmiştir. İnsanın ölüme yaklaşma anlarını çagnştırd1gı için bu anlamda sarı, ayrılIk. ve hüznü simgelemektedir. Sonbaharda doğanın rengini, dökülen yaprakları, verimsiz toprakları ve çöııeri anımsatmaktadır.”[7]
Doğada sarı rengin hakim olduğu mevsim acaba hangisidir? Bahar mı ? Yoksa sonbahar mı? [8] Sararan yapraklar, otlar, olgunlaşan başaklar hep yaz sonu, sonbahar başlangıcını simgeler. Sarı renge dönüşür her şey. Yeşil otlar sararır. Beyaz taşlar sararır. Sanki güneş kendi rengini aktarır bu nesnelere. Güneşin dönüştürdüğü bir renk olur sarı.
Japonya’da sonbaharda tüm restoranlarda ve evlerde sofra ve yemek dekorasyonları sarı rengin tonlarıyla yapılır. Bir Eylül ayında katıldığın bir akşam yemeği Japon dostun Akira Takamaya ve eşi tarafından organize edilmişti. Özel olarak seçilen sarı rengin tüm tonlarını görmüştün o yemekte. Hayretler içinde kalmıştın. Mevsimlerle yaşayan uygarlıkların ilgi çekici adetleri üzerine konuşarak yemeğinizi yemiştiniz. Sidney Üniversitesi’nde dilbilim profesörü olarak çalışan bayan Takayama uzak doğunun sarı tutkusundan söz etmişti.
İnanışların renklerle bağlantısı üzerinde de konuşmuştunuz. Siyah ve beyaz renklerin önemi üzerinde durmuş, erguvan renginin Bizans için ne demek olduğunu anlatmıştı. İslamda renk kavramından da söz etmişti. Şimdi yeniden bu konuya bakma ihtiyacı hissettin.
”Sarı Renk: Sarı renk Kur’ân’da,Q/Safrâü” şeklinde bir kere;musferren” şeklinde üç kere ve Sufrun” şeklinde bir kere olmak üzere toplam beş ayette geçmektedir. Bunlardan aşağıdaki üç ayette yani “musferren” şeklinde geçen ayetlerde dünya hayatının geçiciliğinden, aldatıcılığından, çekiciliğindenbahsedilerek nihayet yeşeren otlar ve ekinler gibi kuruyup solacağına, son bulacağına vurgu yapılmaktadır. Aldatıcılığı, çekiciliği, geçiciliği ve izafiliği temsil etmekte olan sarı renk yakından çok güzel görülür ama biraz uzaklaşınca o çekiciliği kaybolur. Fazla uzaklaşınca da görünmez olur. Sarı renk insan idrakinde ilk anda bir zeval, sona erme, gurup etme, sönme, ışığın ve parlaklığın çekilmesi, hüzün ve keder, yalnızlık[9]
Hüzün ve yalnızlık zikir yapan Sufi nin kaderi değil mi? Şubat ayının beşinde Antalya’da golf oynarken sarı çiçekleri gördüğünde bu rengin sonbaharla ilişkisi olduğu kadar ilkbaharla da ilişkisi olduğunu anladın. Tüm ormanı kaplayan çalılar sararmıştı. Giderek yaz mevsiminde safran tarlaları, ayçiçeği tarlaları ve altın başakların uçsuz bucaksız uzandığı tarlalar aklına geldi. Kış mevsiminde açan bazı çiçeklerin de sarı renkli olanlarını hatırlıyorsun. Demek ki dört mevsimde de görülen bir renk sarı. Baharın müjdesi de olabilir bu çiçekler.. Baharın müjdesi renk değil çiçek esasında. Hangi renkte olursa olsun. Açan bir çiçek gerek bahar için.
Baharın müjdesini taşıyan bu dallarda açan sarı çiçeklerin ardından mimozalar gelecek. Sonra da erguvanlar…Döngüsel zaman esasında gerçek olan. Uzayıp gitmiyor hiçbir şey. Dönüyor..
Baharın sarı yüzünü izliyorsun…(10)
Kaynaklar ve dipnotlar:
[1] Türk Dil Kurumu’nun Güncel Türkçe Sözlüğü’nde sarı renk için: 1.isim Güneş ışığının ayrışma tayfında yeşil ile turuncu ya da portakal rengi arasında olan renk, altının rengi, limon kabuğu rengi. 2. sıfat Bu renkte olan. 3. sıfat Soluk, solgun. ; “beniz rengi, uyuşturucu madde, sinsilik, hastalık, uğursuzluk”anlamları da olumsuz bir yönü de olduğu görülmektedir.
[2] yellow (adj.) Old English geolu, geolwe, from Proto-Germanic *gelwaz (cf. Old Saxon, Old High German gelo, Middle Dutch ghele, Dutch geel, Middle High German gel, German gelb, Old Norse gulr, Swedish gul “yellow”), from PIE *ghel- “yellow, green” (see Chloe).
Meaning “light-skinned” (of blacks) first recorded 1808. Applied to Asiatics since 1787, though the first recorded reference is to Turkish words for inhabitants of India. Yellow peril translates German die gelbe gefahr. Sense of “cowardly” is 1856, of unknown origin; the color was traditionally associated rather with treachery. Yellow-bellied “cowardly” is from 1924, probably a rhyming reduplication of yellow; earlier yellow-belly was a sailor’s name for a half-caste (1867) and a Texas term for Mexican soldiers (1842, based on the color of their uniforms). Yellow dog “mongrel” is attested from c.1770; slang sense of “contemptible person” first recorded 1881. Yellow fever attested from 1748, American English (jaundice is a symptom).yellow (v.)”to become yellow,” Old English geoluwian, from the source of yellow (adj.). Related: Yellowed; yellowing.
http://www.etymonline.com/index.php?term=yellow
[3] http://www.academia.edu/1980851/TURK_YE_TURKCES_NDE_RENK_ADLARI_VE_OZELL_KLER_THE_NAMES_AND_SPECIALITIES_OF_COLOURS_IN_TURKEYS_TURKISH
[4]RENK SİMGECİLİĞİ VE ŞEYH GÂLİB’İN ÜÇ RENGİ : Doç. Dr. Ali YILDIRIM, Fırat Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü. http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20%20EDEBIYATI/ali_yildirim_renk_simgeciligi.pdf
[5] Fransızca ve Türkçe isimleri içeren Deyimlerin Karşılaştırmalı incelenmesi :
http://www.efdergi.hacettepe.edu.tr/200120NAZM%DDYE%20TOP%C7U.pdf
[6] KAVRAM VE ANLAM BOYUTUNDA SARI VE TONLARI ,Yrd. Doç. Dr. Nesrin BAYRAKTAR
Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Fen Edebiyat akültesihttp://sbe.erciyes.edu.tr/dergi/sayi_20/16_%20209-218_%20syf.pdf
[7] ANLATıM VE DEYİMLERDE RENKLERİN DİLİ Sadık TÜRKOĞLU,
http://e-dergi.atauni.edu.tr/index.php/kkefd/article/viewFile/3863/3689
[8] http://imgelersimgeler.blogspot.com/2012/05/sar-rengi-hakknda-her-sey.html
[9] KUR’AN’DA RENKLER : Yrd. Doç. Dr. Abdulmecit Okcu, Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 28, Erzurum, 2007,
http://e-dergi.atauni.edu.tr/index.php/ilahiyat/article/viewFile/2839/2738
(10)Vasant Panchami: is a famous festival that marks the end of the winter season and ushers in the springtime. Sarasvati is the Hindu goddess of the Vasant Panchami festival. Young girls wear bright yellow dresses and participate in the festivities. The color yellow holds a special meaning for this celebration as it signifies the brilliance of nature and the vibrancy of life. The whole place bursts with yellow during the festival.
People dress in yellow and they offer yellow flowers to others and to the gods and goddesses. They also prepare and feast on a special pastry called kesar halwa or kesar halva, which is made from flour, sugar, nuts, and cardamom powder. This dish also includes saffron strands, which gives it a vibrant yellow color and mild fragrance. During the Vasant Panchami festival, India’s crop fields are filled with the color yellow, as the yellow mustard flowers bloom at this time of the year. Pens, notebooks, and pencils are placed near the goddess Devi’s feet to be blessed before they are used by students.