Enki[1] ve Ninmah[2] aralarındaki rekabet yüzünden daha az özelliği olan, zayıf bir varlık yaratarak insanın varoluşunu başlatırlar. Bu yaratılış miti tanrıların güçlü insanlarınsa ne kadar güçsüz oldukları fikri üzerine inşa edilmiştir. Zaten tüm inanç sistemlerinde tanrılar güçlüdür. İnsanlar da güçsüz. Mitlerde yer alan tanrılar insanlar gibi ihtiyaçlara sahiplerdi. İlk ihtiyaç barınma ihtiyacı olarak ortaya çıkmaktadır. Bu da tanrıların ikametgâhı olarak kabul edilen tapınakların inşasının gerekli olduğu ve bunun bir ibadet olarak görülmesine neden olmuştur. İkinci olarak tanrı ve tanrıçaların yiyecek sorunu, insanların kurban, adak ve sunularıyla giderilmiş rahipler de bu yiyecek ve içecekleri tanrılar için hazırlama görevini üstlenmişlerdir. Bütün bu işlerin bir ibadet ritüeli olarak ortaya çıkmasını ve bunların bir kült oluşturmasının da yolu açılmıştır. Rahiplerin nesilden nesile aktardıkları ibadetler ve dualar zaman içerisinde karmaşık bir hale gelmiş sadece rahiplerin anladığı ve yönettiği ritüellerle icra edilmiştir.
Anadolu kültür tarihine bakıldığında belirli bir kronoloji karşımıza çıkar:[3]
Bronz Çağı MÖ. 3000-1200
- Troya I-VIII yak. İ.Ö. 3000 – İ.Ö. 700
- Hattiler yak. İ.Ö. 2500 – İ.Ö. 2000/1700
- Akadlar yak. İ.Ö. 2400 – İ.Ö. 2150
- Luvi Krallığı / Luviler yak. İ.Ö. 2300 – İ.Ö. 1400
- Asurlar ticari koloniler yak. İ.Ö. 1950 – İ.Ö. 1750
- Akalar Krallığı (münakaşalı) yak. İ.Ö. 1700 – İ.Ö. 1300
- Kizzuvatna Krallığı yak. İ.Ö. 1650 – İ.Ö. 1450
- Hititler yak. İ.Ö. 1680 – İ.Ö. 1220
- Eski Krallık
- Orta Krallık
- Yeni Hitit Devleti
- Likya / Likyalılar yak. İ.Ö. 1450 – İ.Ö. 350
- İyonya Gizli Anlaşması yak. İ.Ö. 1300 – İ.Ö. 700
- Neo-Hitit Kralları yak. İ.Ö. 1200 – İ.Ö. 800
- Frigya / Frigler yak. İ.Ö. 1200 – İ.Ö. 700
- Karya / Karyalılar yak. İ.Ö. 1150 – İ.Ö. 547
- Urartu yak. İ.Ö. 859 – İ.Ö. 595 / 585
Demir Çağı‘ dan Klasik Antik dönem‘e MÖ. 600-300
- Lidya / Lidyalılar yak. İ.Ö. 685 – İ.Ö. 547
- Persler‘in Ahameniş İmparatorluğu yak. İ.Ö. 559 – İ.Ö. 331
- Büyük İskender İmparatorluğu İ.Ö. 334 – İ.Ö. 301
- Selevkos İmparatorluğu İ.Ö. 305 – İ.Ö. 64
- Pontus Hükümdarlığı İ.Ö. 302 – İ.Ö. 64
- Pergamon Krallığı–Attalos Hanedanı İ.Ö. 283 – İ.Ö. 133
- Ermeni Krallığı–Artaksiad Hanedanlığı İ.Ö. 190 – İ.S. 428
- Roma Cumhuriyeti İ.Ö. 133 – İ.Ö. 27
- Roma İmparatorluğu İ.Ö. 27 – İ.S. 330
Orta Çağ
- Bizans İmparatorluğu 330 – 1453
- Anadolu Selçuklu Devleti 1077 – 1307
- Kilikya Ermeni Krallığı 1078 – 1375
- Artuklu Beyliği 1101 – 1409
- Trabzon İmparatorluğu 1204 – 1461
- İznik İmparatorluğu 1204 – 1261
- İlhanlılar 1256 – 1355
Osmanlı Devleti ve Türkiye
- Osmanlı İmparatorluğu’nun doğuşu 1299 – 1453
- Osmanlı Devleti yükselme dönemi 1453 – 1683
- Osmanlı Devleti duraklama dönemi 1683 – 1827
- Osmanlı Devleti gerileme dönemi 1828 – 1908
- Osmanlı Devleti dağılma dönemi 1908 – 1922
- Türkiye 1922 – Günümüz
Bu zaman eğrisine yani MÖ. 3000 yıllarından itibaren bir inançlar kronolojisi de yapmak mümkün. İnancın başlangıcı ve sonlanması ya da önemini yitirmesi zamanlamasını yapmak o kadar da kolay değil. Özellikle pagan tanrılar dönemi çok çeşitlilik göstermektedir. Örneğin “Bronz Çağı İnanç haritası” gibi bir başlık son derece kapsamlı araştırmalar gerektirmektedir. Tek tanrılı dinlerin başlangıcı MÖ. 1000 yıllarına tarihlenmektedir. Bazı araştırmacılar tek tanrı inancını daha gerilere MÖ. 1500 yıllarına kadar götürebilmektedir. “İbrahimi” dinler olarak sıfatlandırılan tek tanrılı dinlerin başlangıcının farklı tarihler verilerek tanımlandığı da bir gerçektir. Anadolu söz konusu olduğunda Hitit inançlarıyla bir başlangıç yapmak mümkündür. Çok tanrılı inanç haritasında bir liste çıkarmak hiç de kolay değildir. Burada tanrı ve tanrıçaların sadece bir bölümünü listeye aldım. Meraklı okuyucu teker teker bu tanrı ve tanrıçaları araştırabilir. MÖ. 3 binli yıllardan itibaren tanrı ve tanrıça kültleri oluşmaya başlamıştır.[4]
- Teşup ,
- Telipinu
- Kusuh
- Ea
- Sarruma
- Zababa
- Arinna
- Samas
- Kumarbi
- İştar – Sausga
- Siu
- Halki
- Kurunta
- Sivvat
- Ispant
- Yarris
- Lelvani, Istustaya,
- Kamrusepa
- An (Anum)
- Ansar
- Enlil
- İştar
- Ea
- Ereskigal
- Ningirsu (=Urningirsu)
- Kisar
- Ninhur Sag
- İnninal (=Nana, Nina)
- Utu (=Samas)
- Sin
- Tiamat
- Enki
- Adad
- Moummou
Hitit öncesinde Anadolu’da insan topluluklarının yaşadığına ilişkin arkeolojik belgeler son yıllarda ortaya çıkmaya başlamıştır. Örneğin, Göbeklitepe kazıları MÖ: 12 bininci yıllarda da tapınım olduğunu ortaya çıkarmıştır. Anadolu’nun farklı yerlerinde görülen kaya resimleri MÖ. 8 binlere tarihlenmektedir. Bu resimlerde tanrı ve tanrıçaların tasvir edildiği açıkça görülmektedir. Latmos Heraklia bölgesinde dağlık arazide yüzlerce farklı mağarada kaya resimleri olduğunu yerinde görmüştüm. Alman arkeolog Dr. Anneliese Peschlow[5] Latmos dağında araştırma yaparken bu resimleri keşfediyor ve Batı üniversitelerinde tanıtımını yapıyor. Henüz bu resimlerin koruma altına alındığına ilişkin bir habere rastlamadım. Aksine bazı arazi sahiplerinin resimleri motor yağı dökerek tahrip ettiği konusunda ciddi kanıtlar var. Bu tür doğal zenginliklerin tahrip edildiğine dair haberler kanıksandığı için kimsenin aldırdığı da yok aslında. Latmos Dağı’nın maden arama bölgesi olarak ihale edilmesi de bir başka garabet. İçler acısı bir durum.[6]
————————
[1] Su tanrısı olarak sınıflandırılmıştır. Sümer ülkesine bereket veren Dicle ve Fırat nehirleri Enki’nin penisinden fışkıran su ile oluşmuştur. İnsanı yaratan, tohumların yeşermesini, hayvanların üremesini sağlayan, en güçlü büyüleri yapan tanrı Enki’dir. Enki’nin resimlerinde keçi ve balık sıklıkla kullanılmıştır. Balık figürü zaman içinde su ya da nehre dönüşmüştür, bu yüzden nehirli tanrı da denilir. Adının tam anlamı belirsizdir.Ortak çevirilerde ”toprağın(yeryüzünün) efendisi” olarak geçmektedir.
[2] Ana tanrıça. Bir çok ismi vardır. Doğum ve bereket tanrıçasıdır.
[3] Kaynak: Vikipedi
[4]http://www.mistikalem.com/mitoloji/hitit-mitolojisinin-tanri-ve-tanricalari-haberi-9284
[5] Dr. Anneliese Peschlow-Bindokat; Berlin’deki Alman Arkeoloji Enstitüsü’nde görevli olan Peschlow, 20 yılı aşkın süredir Latmos projesini yürütmektedir. Bu projenin amacı Türkiye’nin batı kıyısında bulunan dağlık bölgenin(Beşparmak dağları), en erken dönemden Osmanlı’ya kadar olan yerleşim geçmişinin incelenmesidir İlk Kaya resimleri 1994 yılında ortaya çıkmış olup bu resimlerin sayısı günümüzde sürekli artmaktadır.
[6] http://arkeologlardernegi.org/2942/latmosun-ciglina-ses-verin/